Zwalczanie przestępstw przeciwko środowisku

Zdjęcie: Zwalczanie przestępstw przeciwko środowisku

Unia Europejska zwiększa wysiłki na rzecz zwalczania przestępstw przeciwko środowisku. W dniu 3 grudnia 2025 r. podpisane zostało porozumienie – Konwencja Rady Europy o ochronie środowiska poprzez prawo karne – które ma wzmocnić ochronę poprzez zwalczanie przestępstw przeciwko środowisku nie tylko w Europie, ale i poza nią. Konwencja ta uzupełnia Dyrektywę dotyczącą powyższych kwestii z 2024 r.

Dyrektywa z 2024 r. dotycząca ochrony środowiska poprzez prawo karne

Dyrektywa z 2024 r. ustanawia minimalne standardy dla państw członkowskich, które mają dwa lata (od jej wejścia w życie) na dostosowanie do niej przepisów krajowych.

Konieczność wprowadzenia nowych regulacji podyktowana była nieskutecznością poprzednich rozwiązań, szczególnie w zakresie przestępstw o charakterze transgranicznym. W ramach nowych przepisów uaktualniono wykaz przestępstw oraz dodano nowe kategorie czynów zabronionych, określonych na podstawie najpoważniejszych naruszeń.

Aby czyn stanowił przestępstwo przeciwko środowisku na mocy Dyrektywy z 2024 r., musi on być bezprawny. Oznacza to, iż sprawca (zarówno osoba fizyczna, jak i prawna) musi dokonać czynności sprzecznej z:

• prawem Unii Europejskiej, które przyczynia się do realizacji jednego z celów unijnej polityki w dziedzinie środowiska, określonych w art. 191 ust. 1 Traktatu o Funkcjonowaniu UE;
• przepisem ustawowym lub decyzją podjętą przez adekwatny organ państwa członkowskiego, który nadaje skuteczność prawu UE.

Konwencja Rady Europy o ochronie środowiska poprzez prawo karne

Konwencja Rady Europy o ochronie środowiska poprzez prawo karne to przełomowe porozumienie stanowiące istotny krok w kierunku wzmocnienia ochrony środowiska poprzez zwalczanie przestępstw przeciwko niemu w Europie i poza nią. Stanowi uzupełnienie wymagań wynikających z Dyrektywy z 2024 r.

Definiuje przestępstwa szkodzące środowisku, ustanawia minimalne zasady karania osób fizycznych i prawnych oraz wzmacnia mechanizm egzekwowania prawa.

Jest pierwszym międzynarodowym prawnie wiążącym instrumentem do walki z przestępczością środowiskową. Obejmuje szeroki zakres działań zwiększających potrójny kryzys planetarny: zmianę klimatu, zanieczyszczenia i utratę bioróżnorodności.

Konwencja opiera się na międzynarodowych traktatach i standardach dotyczących ochrony środowiska, praw człowieka i przestępczości transnarodowej i uznaje potrójny kryzys planetarny oraz jego wpływ na prawa człowieka, zgodnie z Deklaracją z Reykjavíku.

Środowisko w ramach konwencji definiowane jest w szerokim znaczeniu i obejmuje zasoby naturalne (powietrze, gleba, woda), ekosystemy i ich usługi, florę i faunę oraz siedliska.

Cel Konwencji

Celem Konwencji o ochronie środowiska poprzez prawo karne jest:

• skuteczne zapobieganie przestępczości przeciwko środowisku i jej zwalczanie;
• promowanie i wzmacnianie krajowej i międzynarodowej współpracy w zakresie zwalczania przestępczości przeciwko środowisku;
• ustanowienie minimalnych zasad, którymi państwa członkowskie będą kierować się w swoim ustawodawstwie krajowym; a tym samym promowanie i wzmacnianie ochrony środowiska.

W celu zapewnienia skutecznego wdrażania jej postanowień ustanowiono specjalny mechanizm monitorowania.

Czyny zaliczane do przestępstw przeciwko środowisku

Do czynów zaliczanych do przestępstw przeciwko środowisku należą m.in.:

• nielegalne zanieczyszczenie (substancje chemiczne, materiały radioaktywne, rtęć, substancje niszczące ozon, fluorowane gazy cieplarniane);
• pobór wód powierzchniowych lub gruntowych, o ile taki czyn powoduje lub może powodować znaczną szkodę dla stanu ekologicznego lub potencjału ekologicznego jednolitych części wód powierzchniowych lub dla stanu ilościowego jednolitych części wód podziemnych;
• zrzucanie, emisje lub wprowadzanie do powietrza, gleby lub wody takich ilości materiałów lub substancji, energii lub promieniowania jonizującego, które powodują lub mogą z dużym prawdopodobieństwem spowodować śmierć lub poważne uszkodzenie ciała osób lub znaczną szkodę dla jakości powietrza, gleby lub wody, lub znaczną szkodę dla ekosystemu, zwierząt lub roślin;
• nielegalne zarządzanie odpadami niebezpiecznymi;
• nielegalne wydobycie;
• bezprawne działanie lub zamknięcie instalacji związanych z niebezpiecznymi działaniami lub substancjami;
• nielegalny recykling statków oraz zrzuty substancji zanieczyszczających ze statków;
• handel nielegalnie pozyskiwanym drewnem;
• nielegalne niszczenie lub handel dziką fauną lub florą;
• bezprawne pogorszenie stanu chronionych siedlisk.

Jak działa Konwencja

Konwencja to międzynarodowy instrument prawny. Zobowiązuje on państwa, które do niej przystąpiły, do przestrzegania zobowiązań w niej zawartych.

Jako traktat wielostronny stanowi podstawę prawną, na której strony opierają swoje ustawodawstwa krajowe i współpracę w obszarze wspólnego interesu.

Konwencja o ochronie środowiska poprzez prawo karne składa się z 58 artykułów, podzielonych na rozdziały i sekcje. Ma to zapewnić przejrzystość i czytelność dokumentu. Kary przewidziane w Konwencji mają być skuteczne, proporcjonalne i zniechęcające do wyrządzania szkód w środowisku. I tak w przypadku:

• osób fizycznych będą obejmować pozbawienie wolności i/lub sankcje pieniężne;
• podmiotów prawnych przewidziane są kary finansowe, a także dodatkowe opcjonalne środki, takie jak wyłączenie z umów publicznych, zawieszenie działalności, przywrócenie środowiska.

Egzekwowanie wyroków jest odpowiedzialnością krajowych organów sądowych państw, które ratyfikowały Konwencję.

Wejście w życie Konwencji

Konwencja wejdzie w życie po dziesięciu ratyfikacjach, w tym co najmniej osiem państw podpisujących musi być członkami Rady Europy. Dokument jest otwarty do podpisu dla wszystkich uczestników procesu jego opracowywania, a także dla UE. Po wejściu Konwencji w życie państwa niebędące członkami mogą zostać zaproszone do przystąpienia do niej.