Naród, ziemia, niepodległość – życie i poglądy Jana Ludwika Popławskiego

Jan Ludwik Popławski urodził się 17 stycznia 1854 roku w Bystrzejowicach Pierwszych pod Lublinem, w rodzinie ziemiańskiej o silnych tradycjach patriotycznych. Wychowany w atmosferze głębokiego przywiązania do Ojczyzny, już od najmłodszych lat przesiąkał ideami niepodległościowymi.

Pierwsze nauki pobierał w domu rodzinnym, a następnie uczęszczał do gimnazjum w Lublinie. Jego edukacja została jednak gwałtownie przerwana – po trzech latach nauki został wydalony z gimnazjum z tzw. „wilczym biletem” za awanturę z nauczycielem, którego podejrzewano o współpracę z rosyjskim aparatem represji. Zakaz wstępu do szkół średnich nie złamał jego determinacji – maturę zdał eksternistycznie w 1872 roku.

Rok później Popławski rozpoczął studia prawnicze na Uniwersytecie Warszawskim. Już w czasie studiów zaangażował się w działalność konspiracyjną. Wspólnie z Adamem Szymańskim założył organizację „Synowie Ojczyzny”, która była powiązana z galicyjską Konfederacją Narodu Polskiego. Celem tej organizacji było przygotowanie gruntu pod przyszłe powstanie narodowe w sytuacji konfliktu zbrojnego pomiędzy zaborcami. Konspiracyjna działalność doprowadziła do jego aresztowania 30 kwietnia 1878 roku. Osadzony w Cytadeli Warszawskiej, a następnie zesłany administracyjnie na Syberię do guberni wiackiej, przebywał tam do 1882 roku. Dzięki staraniom rodziny został ułaskawiony i powrócił do Warszawy.

W 1884 roku Jan Ludwik Popławski poślubił Felicję z Potockich, z którą miał dwoje dzieci – Janinę oraz Wiktora, późniejszego krytyka literackiego. Mimo trudów życia konspiracyjnego i częstych represji, utrzymywał życie rodzinne i podejmował działalność publiczną z dużym zaangażowaniem. Pod koniec życia cierpiał na raka gardła, co zmusiło go do wycofania się z aktywnej działalności. Zmarł 12 marca 1908 roku w Warszawie. Pochowany został na Cmentarzu Powązkowskim, a jego pogrzeb zgromadził licznych przedstawicieli obozu narodowego.

Działalność publicystyczna i polityczna

Po powrocie z zesłania Jan Ludwik Popławski rozpoczął pracę w tygodniku „Prawda” redagowanym przez Aleksandra Świętochowskiego. Jego publicystyka koncentrowała się na problematyce gospodarczej i politycznej, a także literackiej – co przyniosło mu rozgłos i… kontrowersje. Słynna była sprawa sądowa z Gabrielą Zapolską, która oskarżyła go o zniesławienie w związku z jego krytyczną recenzją jej utworu „Akwarele”. Choć proces przegrał, Popławski na trwałe zaznaczył swoją obecność na łamach prasy warszawskiej jako wyrazisty komentator i myśliciel polityczny. Zajmował się także tłumaczeniami – przekładał dzieła z języka angielskiego i francuskiego.

Po odejściu z „Prawdy” Popławski, wspólnie z Józefem Karolem Potockim i gronem współpracowników, założył w 1886 roku tygodnik „Głos” – jedno z najważniejszych pism społeczno-politycznych tamtego okresu. Pismo to stało się platformą dla krystalizującego się ruchu narodowego, który dążył do zjednoczenia Polaków ponad podziałami zaborczymi. Popławski używał pojęcia „jedność plemienna”, które – mimo cenzury – niosło w sobie wezwanie do narodowej solidarności. W „Głosie” akcentował znaczenie ludu, zwłaszcza chłopstwa, które stanowiło ponad 70% ludności Królestwa Polskiego. Wskazywał, iż bez podniesienia poziomu oświaty i świadomości narodowej tej grupy, nie da się zbudować silnego i nowoczesnego narodu. To właśnie w „Głosie” rozwijał swoją wizję solidaryzmu narodowego i pracy organicznej na rzecz integracji wszystkich warstw społecznych w jednym wspólnym celu: odbudowie niepodległej Polski.

W 1887 roku Popławski został mianowany krajowym komisarzem Ligi Polskiej – organizacji niepodległościowej utworzonej przez Zygmunta Miłkowskiego w Szwajcarii. Pod jego kierownictwem struktury Ligi w Królestwie Polskim zyskały wyrazisty, antyzaborczy i narodowy charakter. Na łamach „Głosu” prowadził kampanię przeciwko wynaradawianiu ziem zachodnich, germanizacji oraz sprzedaży majątków polskich Niemcom. Wspólnie z Romanem Dmowskim doprowadził w 1893 roku do przekształcenia Ligi Polskiej w Ligę Narodową, która miała charakter bardziej zorganizowany i scentralizowany. Władze organizacji przeniesiono z emigracji do Galicji. Popławski redagował ideologiczne pismo „Przegląd Wszechpolski”, w którym – w cyklu felietonów „Z całej Polski” – przedstawiał program trójzaborowej jedności narodowej. Używał pseudonimu „Jastrzębiec”, nawiązującego do herbu rodowego.

Po zamknięciu „Głosu” przez cenzurę carską i kolejnym aresztowaniu (1894), Popławski przeniósł się do Lwowa, gdzie jego działalność publicystyczna rozkwitła. Współtworzył wiele pism, w tym „Polaka” i „Ojczyznę” – adresowane do mas ludowych. Publikował też w „Wieku XX” oraz „Słowie Polskim”, gdy te pisma przeszły pod kontrolę narodowych-demokratów.

W 1906 roku zaangażował się w wydawanie „Gazety Polskiej” – pierwszego dziennika endeckiego w Królestwie Polskim. Pełnił funkcję redaktora politycznego i odgrywał istotną rolę w organizacji kampanii wyborczej do rosyjskiej Dumy. Był nie tylko komentatorem, ale i strategiem politycznym, kształtującym linie ideowe ruchu narodowo-demokratycznego. Popławski rozumiał siłę prasy jako narzędzia formowania świadomości narodowej. Jego teksty miały charakter nie tylko analityczny, ale również mobilizujący. Pisał z myślą o konkretnych grupach społecznych, zwłaszcza chłopach i robotnikach, których polityczne uświadomienie uważał za klucz do sukcesu narodowej sprawy. Jego wkład w rozwój polskiego dziennikarstwa politycznego był nieoceniony.

Poglądy ideowe i polityczne Popławskiego

Jan Ludwik Popławski należał do tych myślicieli, którzy postrzegali naród nie jako zlepek klas społecznych, ale jako historyczną wspólnotę – duchową, polityczną i kulturową. Według niego, naród to organizm społeczny, który rozwija się i kształtuje w procesie dziejowym, łącząc wszystkie warstwy społeczne: chłopstwo, mieszczaństwo, inteligencję, duchowieństwo, a choćby zanikającą szlachtę. Narodowość miała dla niego charakter organiczny i była czymś więcej niż tylko wspólnym językiem czy pochodzeniem – liczyła się wspólnota interesów, tradycji, religii i celu politycznego.

Popławski szczególny nacisk kładł na rolę ludu wiejskiego, który stanowił największą część społeczeństwa polskiego. Uważał, iż to właśnie w chłopstwie tkwi potencjał odbudowy narodowej, zarówno liczebny, jak i moralny. Przekonywał, iż bez włączenia ludu do życia politycznego i bez jego edukacji, Polska nie odzyska niepodległości. Krytykował zarówno romantyczne wizje mesjanistyczne, jak i pozytywistyczne „małe cele”, które nie uwzględniały potrzeby budowy wspólnoty narodowej opartej na masach ludowych.

Popławski zasłynął przede wszystkim jako twórca tzw. „myśli zachodniej” – idei, która przeciwstawiała się tradycyjnemu polskiemu zapatrzeniu w Kresy i idei powrotu do Wilna, Kijowa czy ziem dawnej Rzeczypospolitej Obojga Narodów. W jego przekonaniu największym błędem polityki polskiej było zaniedbanie ziem zachodnich: Pomorza, Śląska, Wielkopolski, Kujaw, Prus Królewskich i Wschodnich.

Twierdził, iż dostęp do Morza Bałtyckiego oraz kontrola całego biegu Wisły to warunki niezbędne dla istnienia niepodległej Polski. Pisał, iż „wolny dostęp do morza” i „odzyskanie całkowicie głównej arterii wodnej kraju” to priorytety polityczne. Odrzucał ekspansję na wschód jako złudną i niebezpieczną, wskazując, iż to ziemie piastowskie powinny stać się fundamentem odrodzonego państwa. Proponował konkretny program rewindykacji ziem zachodnich, od Pucka po Mysłowice – choćby za cenę rezygnacji z niektórych terenów wschodnich.Jego program terytorialny Polski dzielił się na trzy warianty: realny pesymistyczny, realny optymistyczny oraz maksymalistyczny, uwzględniający dostęp do Bałtyku, Śląsk, a choćby Prusy Wschodnie z Królewcem. W swoich felietonach z przełomu wieków jasno wskazywał: „bez tych ziem możemy być tylko słabym, uzależnionym od sąsiadów, stopniowo topniejącym narodkiem”.

W centrum zainteresowania Popławskiego znajdowała się także sytuacja Polaków w zaborze pruskim. Uważał, iż niemiecka polityka kolonizacyjna i germanizacyjna stanowiła realne zagrożenie dla bytu narodowego. Walka toczyła się nie tylko o ziemię, ale też o ducha – o przetrwanie kultury, języka, religii i tożsamości. Popławski był bezkompromisowym krytykiem polskiego ziemiaństwa, które z powodów ekonomicznych sprzedawało majątki Niemcom. Piętnował publicznie nazwiska takich właścicieli ziemskich w „Głosie”.

Jego receptą była aktywna obrona polskiej ziemi – przede wszystkim przez rozwój drobnej własności chłopskiej, tworzenie kas kredytowych i towarzystw parcelacyjnych, które mogłyby konkurować z niemiecką Komisją Kolonizacyjną. Wierzył, iż to chłop, silnie związany z ziemią, będzie ostatnią linią obrony narodowości polskiej. Z tego powodu postulował także rozwój szkolnictwa, oświaty zawodowej i stowarzyszeń gospodarczych wśród ludu. Odrzucał iluzję pojednania z Niemcami. Uważał, iż konflikt polsko-niemiecki ma charakter fundamentalny i dotyczy przetrwania narodu. Niemcy postrzegał jako „przyrodzonego wroga Słowiańszczyzny”, niezależnie od tego, czy władzę sprawują junkierscy konserwatyści, czy liberałowie. „Jak świat światem – nie będzie Niemiec Polakowi bratem” – cytował przysłowie, by podkreślić bezsens ugodowości i polityki lojalistycznej wobec Prus.

Znaczenie i dziedzictwo Popławskiego

Jan Ludwik Popławski wywarł fundamentalny wpływ na kształtowanie ideologii narodowej demokracji w Polsce. Jego wizja narodu jako wspólnoty wszystkich warstw społecznych, a nie jedynie elit, została przejęta i rozwinięta przez Romana Dmowskiego oraz kolejne pokolenia narodowców. Szczególnie istotna była jego koncepcja polityczna, która łączyła realizm z dążeniem do niepodległości, odrzucała sentymentalne myślenie o przeszłości i skupiała się na konkretnej pracy u podstaw.

Popławski stworzył podwaliny pod ideę polityki narodowej zorientowanej na zachód – na ziemie pruskie, Śląsk i Pomorze – która w II Rzeczypospolitej została urzeczywistniona m.in. w działaniach związanych z powstaniami śląskimi, plebiscytami oraz decyzjach traktatowych. Właśnie jego publicystyka była jednym z pierwszych programowych wystąpień w obronie ziem zachodnich jako nieodłącznej części przyszłej Polski.

Po śmierci w 1908 roku pamięć o Janie Ludwiku Popławskim była żywa wśród działaczy narodowych. Roman Dmowski podkreślał jego wkład, pisząc, iż „to, co najlepsze w zakresie polskiej myśli politycznej, wyrosło z ziaren przez Popławskiego zasianych”. W dwudziestoleciu międzywojennym jego dorobek był przedmiotem licznych analiz i upamiętnień – m.in. w 1928 roku z okazji 20. rocznicy śmierci odbyły się w Warszawie uroczystości, które zgromadziły przedstawicieli elit politycznych i społecznych. Odsłonięto wtedy tablicę pamiątkową na kamienicy, w której mieszkał, a na jego grobie na Powązkach złożono wieńce.

Choć niektóre elementy ideologii Popławskiego (np. akcenty etniczne czy konfrontacyjność wobec Niemiec) mogą dziś budzić kontrowersje, nie sposób nie docenić jego znaczenia jako stratega myśli politycznej. To właśnie on – jako jeden z pierwszych – jasno i precyzyjnie określił konieczność walki o dostęp do morza, Gdańsk, Śląsk czy Poznań. W tym sensie Popławski nie tylko interpretował rzeczywistość, ale przewidywał przyszłe kierunki działania. Jego wkład w polską myśl polityczną polegał na połączeniu idei narodowych z realiami społecznymi i gospodarczymi. Był teoretykiem, ale też praktykiem działania – i to czyni jego dziedzictwo wyjątkowym w dziejach polskiego ruchu niepodległościowego.

Jego życie, naznaczone działalnością konspiracyjną, zesłaniem, a następnie intensywną pracą publicystyczną, było całkowicie podporządkowane sprawie narodowej. Zarówno w teorii, jak i praktyce, Popławski był konsekwentnym rzecznikiem idei narodowej solidarności i pracy u podstaw, wierząc, iż tylko świadomy swej tożsamości naród jest zdolny do odbudowy własnego państwa. Na tle innych myślicieli swojej epoki wyróżniał się nie tylko przenikliwością diagnoz politycznych, ale także odwagą w głoszeniu niepopularnych poglądów. Jako pierwszy otwarcie podważył dominującą w polskiej tradycji orientację wschodnią i wskazał, iż przyszłość Polski powinna być związana z ziemiami zachodnimi: Pomorzem, Wielkopolską, Śląskiem oraz dostępem do morza.

Dziedzictwo Popławskiego to nie tylko historia idei, ale również praktyczny wkład w organizację nowoczesnego ruchu narodowego. Współtworzył strukturę Ligi Narodowej i inspirował działania, które po latach doprowadziły do odzyskania niepodległości. W jego życiu i myśli można dostrzec konsekwencję, głębię oraz wizję, której skutki historyczne są odczuwalne do dziś.

Robert Janicki